Uluslararası Af Örgütü, Taliban’ın Afganistan’da denetim ele geçirmesinden bu yana geride kalan bir yılda, bayanların ve kız çocuklarının “hayatının mahvedildiğini”; ülkede azabın sistematik hale geldiğini belirtti.
Ağır Çekimde Vefat: Taliban İdaresi Altında Bayanlar ve Kız Çocuklar başlıklı raporda Taliban’ın Ağustos 2021’den bu yana bayanların ve kız çocuklarının eğitim, çalışma ve özgür sirkülasyon haklarını ihlal ettiği, konut içi şiddetten kaçanlara yönelik muhafaza ve dayanak sistemini yok ettiği, bayanları ve kız çocuklarını ayrımcı kurallara yönelik ufak tefek ihlaller nedeniyle gözaltına aldığı ve Afganistan’ın çocuk yaşta, erken ve zorla evlilik oranlarındaki ani artışında rol oynadığı belirtildi.
Rapor tıpkı vakitte, bu baskıcı kuralları barışçıl biçimde protesto eden bayanların tehdit edildiğini, gözaltına alındığını, tutuklandığını, azaba maruz bırakıldığını ve zorla kaybedildiğini aktardı.
Uluslararası Af Örgütü Genel Sekreteri Agnès Callamard husus hakkındaki açıklamasında, “Taliban’ın Afganistan’ı ele geçirdikten sonra bir yıldan daha kısa bir mühlet içinde uyguladığı çok sert siyasetler, milyonlarca bayanı ve kız çocuğu inançlı, özgür ve doyurucu bir hayat sürme hakkından mahrum bıraktı. Bir ortada düşünüldüğünde, bu siyasetler, bayanları ve kız çocukları hayatlarının neredeyse her alanında ayrımcılığa maruz bırakan bir baskı sistemi oluşturmaktadır. Okula gidip gidemeyecekleri, çalışıp çalışamayacakları ve nasıl çalışacakları, meskenden çıkıp çıkamayacakları ve nasıl çıkacakları üzere gündelik hayata ait tüm detaylar denetim ediliyor ve sert bir biçimde kısıtlanıyor” dedi.
Callamard kelamlarını şöyle sürdürdü, “Afganistan’ın bayan nüfusuna yönelik bu boğucu baskılar her geçen gün artıyor. Memleketler arası toplum ivedilikle Taliban’ın bayanların ve kız çocukların haklarına riayet etmesini ve bu hakları müdafaasını talep etmelidir.”
Agnes Callamard
Taliban’ı, bayanların ve kız çocukların haklarını korumak üzere kıymetli siyaset değişiklikleri uygulamaya ve önlemler almaya çağıran Af Örgütü, “Tüm BM üye devletleri ve BM Güvenlik Kurulu dahil olmak üzere devletler ve milletlerarası örgütler, Taliban üzerinde bu değişiklikleri yapması için baskı oluşturacak sağlam ve koordineli bir stratejiyi ivedilikle oluşturmalı ve uygulamalıdır.” değerlendirmesinde bulundu.
Uluslararası Af Örgütü araştırmacıları Mart 2022’de Afganistan’ı ziyaret etti. Eylül 2021 ile Haziran 2022 ortasında kapsamlı bir araştırma yürütüldü. Araştırma, Afganistan’ın 34 kentinden 20’sinde yaşayan 14 ila 74 yaşları ortasında 90 Afgan bayan ve 11 kız çocukla yapılan görüşmeleri içeriyor.
Taliban, Afganistan’ın denetimini ele geçirdiği Ağustos 2021’den bu yana fiilen ülkeyi yönetiyor. Bayanların ve kız çocukların haklarının korunacağına ait başlarda açıkladığı taahhütlere karşın Taliban, bu hakları ihlal eden sistemsel ayrımcılık siyasetlerini devreye soktu.
Kadınlar ve kız çocuklar Afganistan’ın dört bir yanında bu baskılara karşı protestolar düzenledi. Af Örgütü, Taliban’ın protestocuları taciz ve istismar, keyfi gözaltı ve tutuklama, zorla kaybetme ve fizikî ve ruhsal şiddetle amaç aldığını vurguladı.
Gözaltına alınan bayan: Durmadan tutulduğum odaya gelip ailemin fotoğraflarını gösterdiler
Uluslararası Af Örgütü, 2022’de gözaltına alınan ve birkaç gün gözaltına tutulan bir protestocuyla görüştü. Bayan protestocu gözaltında yaşadıklarını şu sözlerle anlattı:
“[Taliban muhafızları] durmadan odama gelip bana ailemin fotoğraflarını gösteriyor, ‘Onları öldürebiliriz, hepsini öldürürüz ve sen hiçbir şey yapamazsın. Kes ağlamayı, olay çıkarma. Protestoya katılırken bunların olacağını düşünmeliydin’ diyorlardı.”
Kadın protestocu tıpkı vakitte şiddetle dövüldüğünü anlattı: “Kapıyı kilitlediler ve bağırmaya başladılar. [Bir Taliban üyesi], ‘Edepsiz kadın! Sizin üzere sürtükler yüzünden Amerika bize para vermiyor’ dedi. Sonra beni tekmeledi. O kadar şiddetli vurdu ki sırtım incindi. Çeneme de tekne attı. Hâlâ ağzımda acı hissediyorum. Ne vakit konuşmak istesem ağrıyor.”
İki bayan, birlikte protestoya katıldıkları öteki bayanların aldığı yaraları gösteren fotoğrafları toplumsal medyada paylaşmalarının akabinde Taliban üyelerinin, protestocuların yaralarını kamuoyuna göstermelerini engelleyecek yeni bir strateji geliştirdiğini belirtti.
Bir bayan, Milletlerarası Af Örgütü’ne, “Göğüslerimize ve bacak ortamıza vurdular. Bunu [yaralarımızı] dünyaya gösteremeyelim diye yaptılar. Yanımda yürüyen bir asker göğsüme vurdu ve ‘Seni buracıkta öldürebilirim, kimse de bir şey diyemez’ dedi. Bu her dışarı çıktığımızda oldu: Fizikî, kelamlı ve duygusal olarak hakarete uğradık” dedi.
Rapora nazaran gözaltına alınan protestocuların besin, su, havalandırma, hijyen eserleri ve sıhhat hizmetlerine erişimi yetersizdi. Bayanlar, hür bırakılmaları için kendileri ve aile üyelerinin bir daha protestolara katılmayacağına ve gözaltında yaşadıkları konusunda alenen konuşmayacaklarına dair mukaveleler imzalamaya zorlandı.
‘Ahlaki yozlaşma’ üzere suçlamalarla gözaltına alındılar ve tutuklandılar
Taliban idaresindeki gözaltı merkezlerinden bilgi sızdıran dört kişinin bildirdiğine nazaran Taliban, ‘mahremi’ [erkek refakatçisi] olmadan dışarı çıkmayı yahut ‘mahremi’ sayılmayan bir erkekle çıkmayı yasaklayan kural üzere ayrımcı siyasetlere yönelik ufak tefek ihlaller nedeniyle gittikçe artan bir biçimde bayanları ve kız çocukları gözaltına alıyor. Gözaltına alınan bireyler ekseriyetle ‘ahlaki yozlaşma’ üzere muğlak bir ‘suç’ ile suçlanıyor.
Bir cezaevi çalışanı, “Bazen kafelerden topladıkları erkek ve kız çocukları getiriyorlar. Bir bayanı ‘mahremi’ olmadan görürlerse bayan gözaltına alınabiliyor. Evvelden cezaevinde bu çeşit hadiseler yoktu. Aydan aya sayılar artıyor” dedi.
2022’de gözaltına alınan bir üniversite öğrencisi, Milletlerarası Af Örgütü’ne, ‘mahrem’ kısıtlamalarıyla irtibatlı suçlamalarla gözaltına alındıktan sonra tehdit edildiğini ve dövüldüğünü söyledi: “[Taliban üyeleri] bana elektrik şoku vermeye başladılar. Omzuma, yüzüme, boynuma, yapabildikleri her yere… Bana or.spu ve sürtük diyorlardı. Silahlı olanı, ‘seni öldüreceğim ve cesedini kimse bulamayacak’ dedi.”
Bilgi sızdıran şahıslar, daha evvel sığınaklarda yaşayan yahut Taliban’ın iktidarı ele geçirmesinden sonra istismardan kaçmaya çalışan toplumsal cinsiyete dayalı şiddetten hayatta kalan şahısların mevcut durumda gözaltı merkezlerine kapatıldığını belirtti. Cezaevi çalışanlarından biri, “Bazıları şahsen Taliban’a gidip, ‘sığınağınız nerede?’ diye sorduktan sonra geldi. [Taliban’ın] sığınağı yok, bu yüzden mahpusa girdiler” dedi.
Uluslararası Af Örgütü’nün bulgularına nazaran gözaltındaki bayanlar ve kız çocuklar hücre hapsine, dayak ve başka cinste azaba; yiyecek, su ve kış aylarında ısınmaya yetersiz erişim ve çok kalabalık dahil insanlık dışı şartlara maruz bırakıldı.
Çocuk yaşta, erken ve zorla evlilikler
Uluslararası Af Örgütü’nün, Afganistan’da faaliyet gösteren ulusal ve milletlerarası örgütler, mahallî aktivistler ve öteki uzmanlar tarafından doğrulanan araştırmasına nazaran, Taliban idaresi altında çocuk yaşta, erken ve zorla evliliklerin oranı süratle artıyor. Bu artışa neden olan temel etkenler ortasında ekonomik ve insani kriz, bayanlar ve kız çocuklar için eğitimsel ve mesleksel beklentilerin olmaması, ailelerin bayanları ve kız çocukları Taliban üyeleriyle evlenmeye zorlaması ve Taliban üyelerinin onları kendileriyle evlenmeye zorlaması yer alıyor.
Çocuk yaşta, erken ve zorla evlilikler alanında çalışan sivil toplum örgütü Too Young to Wed [Evlenmek İçin Çok Küçük] Yöneticisi Stephanie Sinclair durumu şöyle açıkladı: “Şu an Afganistan’da çocuk evliliklerini körükleyen tüm şartlar mevcut. Ataerkil bir hükümet, savaş, yoksulluk, kuraklık, okuldan dışlanan kız çocuklar… Tüm bu etkenler bir ortaya geldiğinde, çocuk evliliklerinin tavan yapacağını biliyorduk.”
Afganistan’ın orta kısmında bir kentte yaşayan 35 yaşındaki Khorsheed*, Milletlerarası Af Örgütü’ne, ekonomik kriz nedeniyle Eylül 2021’de 13 yaşındaki kızını, 60 bin Afgani [yaklaşık 670 Amerikan Doları] ‘başlık parası’ karşılığında 30 yaşındaki komşusuyla evlendirmek zorunda kaldığını söyledi. Kızının evliliğinden sonra “Artık aç kalmayacak” diye rahatladığını söz etti.
Khorsheed 10 yaşındaki kızını da evlendirmeyi düşündüğünü ancak gelecekte ailenin geçimini sağlayabileceği için bunu istemediğini anlattı: “Daha çok okumasını istedim. Okuyup yazabilir, İngilizce konuşabilir ve para kazanabilir. Kızımın bir yerlere gelebileceğine ve aileyi destekleyebileceğine dair umudum var. Alışılmış okulu açmazlarsa onu da evlendirmek zorunda kalacağım.”
Eğitime erişim sorunu
Taliban, ortaöğretimdeki kız çocukların büyük çoğunluğunun tahsil görmesini engellemeye devam ediyor. Ortaöğretimdeki kız öğrencilerin 23 Mart 2022’de planlanan okula dönüş takvimi kısa ömürlü oldu. Taliban o gün, üniformalarıyla ilgili “teknik bir sorun” nedeniyle kız çocukları konutlarına gönderdi. Dört ay sonra ise eğitime erişimlerini hâlâ engelliyor.
Nangarhar kentinde çalışan 25 yaşındaki lise öğretmeni Fatima*, “Bu genç kızların tek isteği bir geleceklerinin olması ancak artık önlerinde bir gelecek göremiyorlar” dedi.
Üniversite seviyesinde, Taliban’ın bayan öğrencilere yönelik tacizlerinin yanı sıra onların davranışları, kıyafetleri ve imkanlarına getirdiği kısıtlamalar, bayan öğrencilerin sistematik olarak dezavantajlı kılındığı inançsız bir ortam yarattı. Birçok bayan öğrenci okula gitmeyi bıraktı yahut üniversiteye hiç kaydolmamaya karar verdi.
Kabil Üniversitesi öğrencisi 21 yaşındaki Brişna, Milletlerarası Af Örgütü’ne şunları aktardı; “Üniversitenin önündeki muhafızlar bize bağırıyor ve ‘Kıyafetlerinizi, başörtünüzü düzeltin. Ayaklarınız neden görünüyor?’ diyor. Kısım liderimiz sınıfımıza gelip, ‘Dikkatli olun. Fakat fakülte binasının içindeyken sizi koruyabiliriz. Taliban üyeleri size ziyan vermeye yahut taciz etmeye çalışırsa onları durduramayız’ dedi.”
UAÖ: BMGK kararı ile planlı yaptırımlar uygulanmalı
“Taliban, milyonlarca bayanı ve kız çocuğu insan haklarından taammüden mahrum bırakıyor ve onları sistemsel ayrımcılığa maruz bırakıyor” diyen Agnès Callamard kelamlarını şöyle sonlandırdı: “Uluslararası toplum harekete geçmezse, Afganistan’daki bayanları ve kız çocukları yüz üstü bırakmış ve tüm dünyada insan haklarını zayıflatmış olacak.”
*Kişilerin kimliğini zımnî tutmak için isimler değiştirilmiştir.